Ο Ντίζι Γκιλέσπι (Dizzy Gillespie) ήταν αμερικανός τρομπετίστας, συνθέτης και διευθυντής ορχήστρας τζαζ, από τις εμβληματικές προσωπικότητες του στιλ της τζαζ, που ονομάστηκε μπίμποπ (bebop) και από τις πλέον αναγνωρίσιμες φιγούρες της τζαζ με τη λυγισμένη τρομπέτα του και τα φουσκωμένα μάγουλά του. Οι συνθέσεις του «A Night in Tunisia», «Salt Peanuts», «Manteca», «Con Alma» και «Birks Works» θεωρούνται κλασικές.
Ο Τζον Μπερκς Γκιλέσπι γεννήθηκε στις 21 Οκτωβρίου 1917 στην κωμόπολη Τσερό της Νότιας Καρολίνας. Πήρε τα πρώτα μαθήματα στην τρομπέτα από τον πατέρα του, που ήταν οικοδόμος και ερασιτέχνης μουσικός και ολοκλήρωσε τις μουσικές του σπουδές στο Ινστιτούτο Λόρινμπεργκ της Βόρειας Καρολίνας.
Αφού συνέθεσε, ενορχήστρωσε κι έπαιξε για τα συγκροτήματα των Καμπ Κάλαγουεϊ και Τέντι Χιλ στο τέλος της δεκαετίας του 1930, καθώς και για τα συγκροτήματα των Ερλ Χάινς και Μπίλι Έκστιν στις αρχές της δεκαετίας του ‘40, ο Γκιλέσπι συνεργάστηκε με τον σαξοφωνίστα Τσάρλι Πάρκερ και τον πιανίστα Θελόνιους Μονκ. Μαζί ξεπέρασαν το στιλ του σουίνγκ κι ενσωμάτωσαν στοιχεία της έντεχνης μουσικής του 20ού αιώνα στην τζαζ, χωρίς να χάσουν το εκρηκτικό πνεύμα του αυτοσχεδιασμού.
Η μουσική τους σχέση φαίνεται να ευεργετήθηκε από την προσωπική τους τριβή και τα ανταγωνιστικά τους σόλο, που ήταν εφευρετικά και εμπνευσμένα. Από αυτή τη συμπεριφορά του Γκιλέσπι προέρχεται και το παρατσούκλι «Ντίζι» που το αποδόθηκε (dizzy = ζαλιστικός) και τον ακολούθησε σε όλη τη διάρκεια της καλλιτεχνικής του διαδρομής.
Το 1953, κατά τη διάρκεια ενός πάρτι, μία εκ των συνδαιτημόνων έπεσε πάνω στην τρομπέτα του και τη λύγισε. Το νέο της σχήμα και ειδικά ο ήχος της άρεσε στον Ντίζι, ο οποίος την υιοθέτησε κι έκτοτε έγινε το σήμα κατατεθέν του.
Στη μουσική του, ο Ντίζι Γκιλέσπι πήρε τη στιλιστική γραμμή του σαξόφωνου, όπως την είχε εξελίξει στην τρομπέτα το ίνδαλμά του Ρόι Έλντριτζ κατά την όψιμη περίοδο του σουίνγκ, σε μία πιο γοργή εκτέλεση, με μεγαλύτερη άνεση και με πιο τολμηρές αρμονίες. Έπαιζε με πάθος, φθάνοντας στους υψηλότερους φθόγγους της τρομπέτας και κάνοντας απίθανους αυτοσχεδιασμούς με φανερή άνεση. Είχε τον τρόπο σκέψης ενός ντράμερ και είναι εν μέρει υπεύθυνος για την αφομοίωση των αφρο-κουβανέζικων στοιχείων στη σύγχρονη τζαζ.
Ο Γκιλέσπι επέδρασε σε πολλούς σύγχρονους τρομπετίστες της τζαζ, και μάλιστα σε ηγετικές φυσιογνωμίες όπως ο Μάιλς Ντέιβις. Οι αυτοσχεδιασμοί του ενσωματώθηκαν στους αυτοσχεδιασμούς του πιάνου, του σαξόφωνου, της κιθάρας και του βιμπράφωνου.
Αν και συνεργαζόταν κυρίως με μικρές ορχήστρες (combos), ειδικά με αυτές που διηύθυνε μαζί με τον Τσάρλι Πάρκερ, ο Γκιλέσπι διηύθυνε και μεγάλες ορχήστρες, και συνέθετε γι’ αυτές, στο τέλος τής δεκαετίας του ‘40 και σποραδικά στη δεκαετία του ‘50, όταν προώθησε καταπληκτικούς σαξοφωνίστες, όπως ο Τζον Κολτρέιν, ο Μπεν Γκόλσον και ο Τζέιμς Μούντι.
Ως ενεργός πρεσβευτής της αμερικανικής μουσικής, o Γκιλέσπι πραγματοποίησε πολλές περιοδείες στο εξωτερικό που χρηματοδοτήθηκαν από Υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ. Σε μία από αυτές επισκέφθηκε την Αθήνα τον Μάιο του 1956 κι έδωσε τέσσερις συναυλίες στο θέατρο «Ρεξ» της οδού Πανεπιστημίου. Την επόμενη χρονιά κυκλοφόρησε τον δίσκο «Dizzy in Greece», στο εξώφυλλο του οποίο εικονίζεται ντυμένος τσολιάς.
Κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών της ζωής του, ήταν ο επικεφαλής της Ορχήστρας των Ηνωμένων Εθνών, στην οποία συμμετείχαν νεότεροι μουσικοί. Το 1979 κυκλοφόρησε τα απομνημονεύματά του με τον χαρακτηριστικό τίτλο «To Be or not to Bop».
Ο Ντίζι Γκιλέσπι πέθανε στις 6 Ιανουαρίου 1993 στο Ίνγκλγουντ του Νιου Τζέρσεϊ, σε ηλικία 75 ετών.
Η Τρίτη και 13: Μια μέρα γρουσουζιάς ή...