Ήταν το 1976, όταν η φεμινίστρια και ακτιβίστρια κοινωνιολόγος Diana E.H Russel εισήγαγε τον όρο γυναικοκτονία (femicide), εξηγώντας το ως το φαινόμενο του να δολοφονούνται γυναίκες από άνδρες, επειδή είναι γυναίκες. Όμως, 43 χρόνια αργότερα, η χρήση του όρου γίνεται τώρα γνωστή στην Ελλάδα.
Αναδημοσιεύουμε το άρθρο της Μελπομένης Μαραγκίδου στo Vice.gr για τη γυναικοκτονία. Σε αυτό μιλούν: Φωτεινή Κούβελα, Γενική Γραμματέα Ισότητας των Φύλων, Χαρά Χιόνη-Χότουμαν, δικηγόρος από το Κέντρο Διοτίμα και η Μαρία Γιαννακάκη, Γενική Γραμματέα Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του υπουργείου Δικαιοσύνης
Υπάρχει ο όρος «γυναικοκτονία»;
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας η βία κατά των γυναικών περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα πράξεων – από λεκτικές παρενοχλήσεις και άλλες μορφές συναισθηματικής κακοποίησης, μέχρι την καθημερινή σωματική ή σεξουαλική κακοποίηση. Στην άκρη αυτού του φάσματος βρίσκεται η γυναικοκτονία. Ενώ η κατανόησή μας για τον όρο είναι περιορισμένη, γνωρίζουμε ότι ένα μεγάλο ποσοστό των γυναικοκτονιών είναι σε βάρος γυναικών που βρίσκονται σε βίαιες σχέσεις και διαπράττονται από τον νυν ή έναν πρώην σύντροφό τους. Ο ορισμός, λοιπόν, που παρουσιάζει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας για τη γυναικτοκτονία, είναι ότι πρόκειται για “ανθρωποκτονία γυναικών” από πρόθεση επειδή είναι γυναίκες.
Παράλληλα, αναφέρει ότι υπάρχουν ευρύτεροι ορισμοί που περιλαμβάνουν οποιαδήποτε δολοφονία γυναικών ή κοριτσιών, εξετάζει όμως τις ανθρωποκτονίες από πρόθεση, σημειώνοντας ότι η γυναικοκτονία συνήθως διαπράττεται από άνδρες, αλλά κάποιες φορές συνεργούν και γυναίκες, συνήθως μέλη της ίδιας οικογένειας. Στις περισσότερες περιπτώσεις γυναικοκτονία διαπράττει σύντροφος ή πρώην σύντροφος που συνήθως είχε και μακρόχρονη κακοποιητική συμπεριφορά, απειλούσε, κακοποιούσε ή/και εκφόβιζε τη γυναίκα, η οποία πολύ συχνά βρίσκεται σε θέση φυσικής ή/και οικονομικής αδυναμίας σε σχέση με αυτόν.
Είναι σε βάρος των γυναικών αν ξεχωρίσουμε τη γυναικοκτονία από την ανθρωποκτονία;
Ένα επιχείρημα που ακούστηκε αρκετά στο δημόσιο διάλογο γύρω από τον όρο, ήταν το ότι το να διαχωρίσουμε τη γυναικοκτονία από την ανθρωποκτονία είναι σεξιστικό και διαχωρίζει τις γυναίκες. Απευθύνθηκα, λοιπόν, στη Φωτεινή Κούβελα, Γενική Γραμματέα Ισότητας των Φύλων, για να τη ρωτήσω τι απαντά σε όσους θεωρούν ότι διαχωρίζει τις γυναίκες η υιοθέτηση του όρου «γυναικοκτονία».
Όπως εξηγεί, «Ο όρος γυναικοκτονία είναι ένας όρος πολύ συγκεκριμένος. Δεν αναιρεί, ούτε αντιτίθεται στον όρο ανθρωποκτονία. Στο βαθμό, λοιπόν, που προσλαμβάνεται ως νεολογισμός, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι νεολογισμοί δεν γεννιούνται από σύμπτωση. Προκύπτουν ως επιτακτική ανάγκη, βρίσκονται σε άρρηκτη σύνδεση με τον κοινωνικό παλμό, τον οποίο αφουγκράζονται, ορθώνονται για να δώσουν σχήμα, όνομα και ουσία σε κάτι που αποκτά αρτιότερη δομή και χαρακτηριστικά, ανασυνθέτοντας εν πολλοίς τις προϋπάρχουσες έννοιες».
Συνεχίζει λέγοντας: «Σε τελευταία ανάλυση, η εμμονή με τις ορθές χρήσεις των όρων και την επικράτηση νέων έναντι άλλων άπτονται του πεδίου της γλωσσολογικής ανάλυσης. Το αναφέρω, επειδή στο μικροεπίπεδο ανάλυσης των όρων ελλοχεύει πάντα ο κίνδυνος να αποπροσανατολιζόμαστε από την ουσία, που εν προκειμένω αφορά σε αποτρόπαια εγκλήματα εις βάρος γυναικών, τα οποία υποκινούνται από ρατσιστικά κίνητρα και εντείνουν τις έμφυλες ανισότητες.
Η σωστή αποτύπωση και ο σαφής χαρακτηρισμός ενός γεγονότος -στη συγκεκριμένη περίπτωση η γυναικοκτονία- βοηθάει να γίνει “ορατό” το πρόβλημα, να βρεθούν οι αιτίες που το γεννούν και η ιδιαιτερότητά του έναντι άλλων προβλημάτων, ώστε να πάρουμε και τα σωστά μέτρα αντιμετώπισης και εξάλειψής του. Ως εκ τούτου, μοιάζει λοιπόν μάλλον ατελέσφορο να εστιάζουμε σε ένα επίπεδο που ανταπαντάμε σε κριτικές και εμπλεκόμαστε σε “debate” λέξεων».
Όσο για τον ρόλο που έχει παίξει το φεμινιστικό κίνημα στην επικράτηση της χρήσης του όρου που χρησιμοποιείται έντονα το τελευταίο διάστημα; Όπως υποστηρίζει η κ. Κούβελα, «Ο όρος χρησιμοποιείται έντονα το τελευταίο διάστημα εξαιτίας των πρόσφατων, αποτρόπαιων δολοφονιών γυναικών, που ήρθαν στο φως της δημοσιότητας. Ο ρόλος του φεμινιστικού και γυναικείου κινήματος, από την άλλη, συνεχίζει να διεκδικεί την ουσιαστική εφαρμογή της ισότητας στην πράξη και να αντιτίθεται σθεναρά σε αναχρονιστικές και στερεοτυπικές αντιλήψεις και πρακτικές, που προτάσσουν ακόμη και σήμερα την πατριαρχία έναντι της ισότητας των φύλων και των ίσων δικαιωμάτων των γυναικών».
Τι λένε τα στατιστικά στοιχεία για το ζήτημα
Σε αίτημα προς το υπουργείο Προστασίας του Πολίτη για στοιχεία ανθρωποκτονιών την τελευταία δεκαετία, μας επιβεβαίωσαν ότι δεν υπάρχει ποιοτική, παρά μόνο ποσοτική περιγραφή. Δηλαδή, δεν υπάρχουν στατιστικά στοιχεία για τα αίτια για τα οποία έγιναν αυτά τα εγκλήματα, ούτε το φύλο του δράστη ή τη σχέση του με το θύμα. Όπως σημειώνει σε κείμενό του για το θέμα αναλυτικά και το Κέντρο Διοτίμα, «κάθε μέρα, σε όλον τον κόσμο, δολοφονούνται 137 γυναίκες, κατά μέσο όρο, από -πρώην ή νυν- συζύγους ή συντρόφους ή από κάποιο μέλος της οικογένειάς τους.
Από τις 87.000 δολοφονίες γυναικών παγκοσμίως το 2017, το 58% διαπράχθηκε από -πρώην ή νυν- συζύγους ή συντρόφους ή μέλη της οικογένειας τους, σύμφωνα με νέα στοιχεία του Γραφείου των Ηνωμένων Εθνών για τα Ναρκωτικά και το Έγκλημα (UNODC). Παγκοσμίως, οι πέντε χώρες με τα μεγαλύτερα καταγεγραμμένα ποσοστά γυναικοκτονιών σήμερα είναι η Αργεντινή, το Ελ Σαλβαδόρ, η Ινδία, η Ονδούρα και το Μεξικό, ενώ υψηλά ποσοστά καταγράφονται και στη Γουατεμάλα, την Κολομβία, τη Βραζιλία, τη Ρωσία και τη Νότια Αφρική.
Τι θα σήμαινε μια νομική αναγνώριση του όρου;
Η Αργεντινή αναγνώρισε νομικά τον όρο «γυναικοκτονία» το 2016 έπειτα από μεγαλειώδεις διαδηλώσεις που ακολούθησαν τρεις δολοφονίες γυναικών από άνδρες. Το φαινόμενο που έχει τεράστιες διαστάσεις στη Λατινική Αμερική έχει οδηγήσει στην ενσωμάτωση στη νομοθεσία του όρου γυναικοκτονία σε διάφορες χώρες, όπως η Χιλή, η Κόστα Ρίκα, το Ελ Σαλβαδόρ, η Γουατεμάλα, το Μεξικό και η Δομινικανή Δημοκρατία. Η Ευρωπαϊκή Ένωση συμμετέχει στην πρωτοβουλία «Spotlight» των Ηνωμένων εθνών, η οποία αφορά τον τερματισμό των γυναικοκτονιών, ενώ υπάρχει και το παρατηρητήριο «Femicide Across Europe» που εξετάζει το ζήτημα τις γυναικοκτονίας, αλλά φαίνεται ότι στην Ευρωπαϊκή Ένωση δεν έχει υιοθετηθεί ο όρος νομικά.
Πέρα από την κοινωνιολογική προσέγγιση στον όρο, ένα ερώτημα είναι τι παραπάνω θα σημαίνει μια πιθανή νομική εφαρμογή το όρου στην Ελλάδα, από την ποινή των ισόβιων; Η Χαρά Χιόνη-Χότουμαν, δικηγόρος από το Κέντρο Γυναικείων Ερευνών και Μελετών «Διοτίμα», εξηγεί: «Η ανθρωποκτονία από πρόθεση, σύμφωνα με το άρθρο 299 του Ποινικού Κώδικα τιμωρείται με την ποινή της ισόβιας κάθειρξης. Ωστόσο, στην πράξη, σε πολλές περιπτώσεις η ποινή αυτή μειώνεται λόγω των ελαφρυντικών περιστάσεων που αναγνωρίζονται από το δικαστήριο. Επομένως, ο δράστης συχνά τιμωρείται με μικρότερη ποινή.
Η εισαγωγή στον Π. Κ. αυστηρότερων ποινών σε περιπτώσεις γυναικοκτονιών θα μπορούσε να γίνει με διαφόρους τρόπους. Η ένταξη αυτή θα μπορούσε να γίνει είτε προσθέτοντας ως βάση διακρίσεως στο άρθρο 81Α του Π.Κ. τη διάκριση λόγω φύλου, είτε εισάγοντας επιβαρυντική περίσταση απευθείας στο άρθρο 299 Π.Κ. Από την άλλη, και στο υπάρχον πλαίσιο θα μπορούσε να αναπτυχθεί μία νομολογία η οποία θα εντάσσει στο πλαίσιο της επιμέτρησης της ποινής -άρθρο 79 Π.Κ.- τον παράγοντα της έμφυλης βίας. Πέρα από τις πρακτικές συνέπειες ενός τέτοιου μέτρου, αναμφισβήτητα η εισαγωγή επιβαρυντικής περίστασης υποδηλώνει την αναγνώριση του φαινομένου και αποκτά και συμβολικό χαρακτήρα».
Θα αναρωτιόταν κανείς, όμως, ποιο είναι το αναγκαίο εγκληματολογικό και κοινωνικό κριτήριο, ώστε ένα αδίκημα να αναβαθμιστεί νομικά και να τιμωρείται και η επιβαρυντική περίσταση. Η Χαρά Χιόνη-Χότουμαν απαντά πως, «Η νομική αναγνώριση του φαινομένου, της εκ δόλου δηλαδή αφαίρεσης της ζωής γυναικών επειδή είναι γυναίκες, δεν συνιστά ένα “νέο” αδίκημα. Πρόκειται για το αδίκημα της ανθρωποκτονίας από πρόθεση το οποίο –θα πρέπει να- τιμωρείται βαρύτερα, όταν από τις περιστάσεις προκύπτει ότι τελείται λόγω του γεγονότος ότι το θύμα είναι γυναίκα. Η βαρύτερη τιμωρία προκύπτει από την κοινωνική ανάγκη και το αίτημα να παταχθεί το φαινόμενο της βίας εναντίον των γυναικών, το οποίο έχει λάβει ιδιαίτερα μεγάλες διαστάσεις.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να σημειωθεί πως είναι απαραίτητη η συλλογή και η επεξεργασία τέτοιων στοιχείων, που δυστυχώς λείπουν από τη χώρα μας». Η κ. Χιόνη-Χότουμαν συμπληρώνει κάτι ιδιαίτερα σημαντικό: «Στη “Διοτίμα” αναλάβαμε ήδη πρωτοβουλία να “σηκώσουμε” το θέμα αυτό και στο επίπεδο του δικαιακού μας συστήματος, ώστε να καταγράφονται επισήμως τέτοια περιστατικά ως γυναικοκτονίες, αλλά και να αντιμετωπίζονται αρμοδίως από τις δικαστικές Αρχές».
«Δύσκολοι καιροί για τα ανθρώπινα δικαιώματα»
Η Μαρία Γιαννακάκη, Γενική Γραμματέας Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του υπουργείου Δικαιοσύνης εξηγεί γιατί αποδέχεται τον όρο, πράγμα που οδήγησε και στην επίθεση απέναντί της όταν τον χρησιμοποίησε δημόσια αλλά και σε έναν ευρύτερο debate στα social media: «Η “γυναικοκτονία”, όρος της κοινωνιολογίας, αναφέρεται σε εγκλήματα τα οποία στρέφονται κατά του γυναικείου φύλου, έχουν σεξιστικά κίνητρα και εμφορούνται από πατριαρχικές αντιλήψεις. Εγκλήματα τα οποία σχετίζονται με πολιτισμικά συμφραζόμενα που θέλουν τη γυναίκα κατώτερη από τον άνδρα, χωρίς το αυτονόητο δικαίωμα στην αυτοδιάθεση του σώματός τους, το δικαίωμά τους να ορίζουν την προσωπική τους ζωή».
«Η πατριαρχία δεν αναγνωρίζει σε καμία γυναίκα αυτά τα δικαιώματα, επειδή οφείλει να υποτάσσεται στις επιθυμίες του άνδρα, είτε αυτός είναι ο πατέρας είτε ο σύντροφος ή ο αδελφός. Στην περίπτωση δε της Κέρκυρας, η πατριαρχία έρχεται να συναντήσει τον ρατσισμό. Διαβάσαμε πολλά τις τελευταίες μέρες για τον όρο “γυναικοκτονία”, ακόμη και από γραφίδες που θέλουν να θεωρούνται σοβαρές. Φαίνεται ότι για κάποιους η συνάντηση με την Ευρώπη μένει μόνο στο ζήτημα του νομίσματος. Δύσκολοι καιροί για τα ανθρώπινα δικαιώματα», καυτηριάζει.
Όσο για το αν είναι υπέρ της αναγνώρισης του όρου «γυναικοκτονία» σε νομικό επίπεδο στην Ελλάδα; Η ίδια απαντά πως, «Γενικά, στη διεθνή βιβλιογραφία αμφισβητείται έντονα η αναγκαιότητα διαχωρισμού της ανθρωποκτονίας γυναικών έναντι της ανθρωποκτονίας εν γένει. Στην ελληνική νομοθεσία, ο νόμος για την ενδοοικογενειακή βία αναγνωρίζει την ανθρωποκτονία εκ προθέσεως (άρθρο 299 Π.Κ.) και τη θανατηφόρα σωματική βλάβη (άρθρο 311 Π.Κ.) ως πράξεις ενδοοικογενειακής βίας (άρθρο 1 παρ. 1 του ν. 3500/2006)».
«Εντούτοις, πρέπει να σημειωθεί ότι η ανθρωποκτονία εκ προθέσεως τιμωρείται με τη βαρύτερη δυνατή ποινή, δηλαδή τα ισόβια, οπότε δεν νοείται στην περίπτωση αυτή επιβαρυντική περίσταση, γι’ αυτό και δεν υπήρξε κάποια ειδικότερη ρύθμιση. Με την κύρωση της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης, λάβαμε ειδικές πρόνοιες για τα εγκλήματα που στρέφονται αποκλειστικά ή κατά κύριο λόγο κατά των γυναικών, όπως τα “εγκλήματα τιμής”, οι κλειτοριδεκτομές, οι αναγκαστικοί γάμοι, το stalking», λέει η κ. Γιαννακάκη για τις πρωτοβουλίες που έχουν παρθεί για το ζήτημα της έμφυλης βίας, δυστυχώς όμως δεν είναι αρκετές:
«Οι ανθρωποκτονίες σε βάρος γυναικών από τον σύντροφο, τον σύζυγο ή άλλο πρόσωπο από την οικογένεια συνήθως δεν έρχονται ως κεραυνός εν αιθρία. Θα έλεγα ότι μάλλον αποτελούν την κορύφωση μιας εξακολουθητικής βίαιης συμπεριφοράς σε βάρος τους. Αυτό που μας λείπει είναι μέτρα πρόληψης της βίας και κυρίως υποστήριξης των γυναικών στα πρώτα στάδια εκδήλωσης μιας βίαιης συμπεριφοράς σε βάρος τους. Για τον λόγο αυτό, συζητούμε με το υπουργείο Προστασίας του Πολίτη τη λήψη διάφορων μέτρων, όπως για παράδειγμα τη θέσπιση πρωτοκόλλων για την εκτίμηση της επικινδυνότητας του δράστη. Τέτοια πρωτόκολλα είναι πολύ διαδεδομένα στο εξωτερικό και συμβάλλουν στην πρόληψη βαρύτερων αδικημάτων», καταλήγει.
https://diotima.org.gr/einai-sostos-telika-o-oros-gynaikoktonia/